بررسی دگرگونی نفرین منابع به برکت منابع بواسطه تعامل منابع طبیعی و نهادها در ایران

ارتباط بین فراوانی منابع طبیعی و رشد اقتصادی برای چند دهه مورد بحث اقتصاددانان بوده و از1990در پی شوک¬های نفتی مکرر، این موضوع برای عالمان اقتصاد به موضوعی جذاب¬تر از پیش تبدیل شده است. عملکرد متفاوت کشور¬ها در بهره-برداری از این منابع، منشا نظریات زیادی در این باره بوده است. بطور کلی، اگر چه این نظریات از زوایای مختلف این پدیده را مورد بررسی قرار داده¬اند، ولی هدف تمام آن¬ها تبیین رهیافتی مناسب به منظور بهره¬برداری بهتر از این منابع می¬باشد. از آنجایی که درآمد سرشار منابع طبیعی ناشی از کار و تلاش اقتصادی نیست، وجود این منابع همواره با اثرات جانبی فراوان همراه بوده است، بطوریکه احتمال دفع منافع برخورداری از منابع، زیاد دور از ذهن به نظر نمی¬رسد. از این روی در این پژوهش سعی شده رابطه منابع طبیعی و رشد اقتصادی در حضور نهادها بررسی شود. به عبارت دیگر، این پژوهش با تاکید بر نهاد¬ها در پی یافتن پاسخی برای اثرات مخرب وابستگی به درآمدهای منابع طبیعی می¬باشد. در این پژوهش با بهره¬گیری از داده¬های سری زمانی ایران در دوره¬ی (1357-1390) و روش حداقل مربعات معمولی، سعی شده در چارچوب نظریه¬ی نفرین منابع و درغالب یک مدل رشد، به بررسی ارتباط درآمد¬های سرشار نفتی و رشد اقتصادی در حضور نهاد¬ها پرداخته شود. به همین منظور، علاوه بر متغیرکیفیت نهادی و وابستگی به منابع طبیعی، حاصلضرب این دو متغیر نیز به عنوان اثر تعامل آن¬ها، در مدل رشد لحاظ گردیده است. از طرفی به دلیل عدم وجود شاخص کیفیت نهادی مناسب به لحاظ دوره¬ی زمانی، در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل عاملی و تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی، شاخص کیفیت نهادی بر اساس معیارهایی که بتواند مشروعیت یک نهاد را در کنار بهره¬وری ایستا و پویای آن نمایش دهد، ساخته شده است. اثر درآمدهای منابع طبیعی بر اقتصاد یک کشور از طرق مختلف محتمل است. این مسیرها بعضاً منجر به رشد اقتصادی بیشتر به لحاظ کمی و کیفی می¬شود و چه بسا ممکن است بر کیفیت نهادها نیز اثر مثبت به جای گذارد، ولی مواردی نیز موجود است که اثرات مخرب به¬همراه داشته است. در پژوهش حاضر پس از برآورد مدل رشد اقتصادی در ایران، مشخص شد که درآمدهای نفتی اثری مثبت و بزرگ در رشد دارد. از طرفی کیفیت نهاد¬ها نیز اثر مثبت ولی به مراتب کوچکتر از درآمد-های نفتی بر رشد می¬گذارد. این نتایج در کنار ضریب متغیر اثر تعاملی نشان می¬دهد که، اگر چه درآمدهای نفتی اثر مثبت و بزرگی بر رشد اقتصادی دارد، ولی در تعامل با کیفیت نهاد¬ها اثر آن¬ها منفی و بمراتب کوچک¬تر از زمانی است که به تنهایی مورد بررسی قرار گرفته¬اند، چرا که اثر تعاملی دارای ضریبی منفی است. به عبارت دیگر، کیفیت نهاد¬ها مزایای درآمد¬های نفتی برای رشد اقتصادی را کاهش می¬دهد، به گونه¬ای که بعد از یک سطح معین کیفیت نهادی، اثر درآمد¬های سرشار نفتی بر رشد اقتصادی منفی خواهد شد. این نتایج احتمال تزریق درآمد¬های نفتی از مسیر¬های ناسالم همچون رانت و فساد را برای ایران افزایش می¬دهد. از این روی، به نظر می¬رسد ایران دچار شکل خاصی از نفرین منابع می¬باشد که تاکید بیشتری بر کیفیت رشد اقتصادی دارد، و رانت و فساد در آن نقش مهمی ایفا می¬کند. از طرفی کیفیت نهاد¬ها در یک سطح معین نوید یک فرصت طلایی برای رشد سالم را به ایران خواهد داد که لزوماً با رشد مثبت اقتصادی همراه نیست.